شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید از منظر دکتر محمود مهدوی دامغانی    

حسین روحانی صدر، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی، کارشناس گروه ایران شناسی و اسلام شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داد نوشته است؛

یکی از نشانه‌های ثبات و پایداری در جامعه پویا، ارائه راهکارهای تداوم دستاوردهای مادی و معنوی آن است. در راستای این مهم، پرورش نیروهای هم‌فکر، همسو و توانمند سرلوحه کار می‌باشد. بنابراین شهامت در اعلام آنچه مدنظر هسته مرکزی هر مجموعه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که بسیاری از تحول‌سازان در تاریخ بشری جرأت تعیین خط مشی بعد از خود را یا به علت عدم توانایی فرد یا افراد مدنظر یا عدم مقبولیت فرد مورد تأیید از سوی جامعه پیرامونی‌اش نداشته‌اند.

مصادیق زیادی را می‌توان از دل حوادث و رویدادهای تاریخی بر این ناتوانی‌ها پیدا کرد. بنابراین اگر برخی محققان و مورخان و اندیشمندان، غدیر و انتصاب شفاف جانشین بعد از رسول را به معجزه تعبیر نموده باشند، امر دور از واقعی نیست، اگرچه به هر دلیلی جامعه آن روز، از این انتصاب بهره چندانی نبرد اما به طور قطع خط مشی آشکاری برای توجیه و دریافت هدف ظهور اسلام و تداوم آن را برای محیط پیرامونی خود فراهم آورد. شاید از همان زمان تا به امروز نقد و تحلیل جایگاه علی(ع) یا همان امیرالمومنین برای دانشمندان پرسش برانگیز بوده و از دل منابع اصلی و فرعی تحلیل‌ها و دستاوردهای متنوعی در روشنگری جایگاه ویژه وی برای پیروان و علاقمندان ایجاد می‌نماید.

یکی از آن منابع، شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌ الحدید می‌باشد. قرن‌ها از شرح وی بر نهج‌البلاغه می‌گذرد اما همچنان دریافت‌های موجود در آن مأخذ ارزشمند، خود گویای اهمیت جایگاه عمارت علی(ع) بر جهان اسلام دارد.

چه نیکو گفته‌اند که سخن علی(ع) فروتر از سخن خالق و فراتر از سخن خلق است.

از نیمه دوم قرن ششم، شرح نهج‌البلاغه نویسی شروع شد و علمای برجسته‌ای همچون قطب‌الدین راوندی (شرح منهاج البراعه)، حاج میرزا حبیب‌الله خویی (شرح منهاج‌البراعه)، ابوالحسن بیهقی (فرید خراسانی)، امیرعلی شیرنوایی، شیخ محمد عبده و ابن ابی‌الحدید همت گماشتند. با توجه به آنچه درباره محتوای کتاب شریف شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید گفته شد و با نظری اجمالی، معلوم می‌شود بخش عمده آن مباحث، تاریخی – اجتماعی است که برای عموم مردم هم سودبخش‌تر و ساده‌تر است.

به اعتقاد دکتر محمود مهدوی دامغانی، استاد تاریخ ادبیات و منبع شناس و مترجم خوش‌فکر  که بیش از چهل و پنج سال در محضر والد بزرگوارش حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدکاظم شرح نهج‌البلاغه را آموخت، بخش‌هایی که مربوط به تاریخ موجود در متن شرح ابن ابی‌الحدید گردآوری شده، توسط محمد ابوالفضل ابراهیم مصری ترجمه و با چاپ سنگی منتشر شده که هیچ‌کدام از شروح نهج‌البلاغه را قابل مقایسه با شرح مفصل و بیست جلدی ابن ابی‌الحدید نمی‌داند.

هدف دکتر مهدوی استخراج مطالب تاریخ اسلام از مجموعه مطالب ابن ابی‌الحدید و ترجمه آن به فارسی بوده، تا استفاده از این کتاب برای فارسی‌زبانانی که نمی‌توانند از متون عربی بهره‌مند شوند، فراهم آید. 

ابن ابی‌الحدید مشاغل حکومتی را عهده‌دار شد، نخست به دبیری دارالتشریفات و سپس به دبیری دیوان خلافت و پس از آن به عنوان ناظر بیمارستان و سرانجام به سرپرستی کتابخانه‌های بغداد گماشته شد. ابن ابی‌الحدید ارزنده‌ترین اثر خود را به توصیه محمد علقمی سیاستمدار شیعه مذهب و آخرین وزیر خلفای عباسی در سن پنجاه و هشت سالگی شروع کرد. تصنیف این کتاب 6460 صفحه‌ای در چهار سال و هشت ماه تمام شد، که آغاز آن روز اول رجب سال 644 ق و پایان آن روز سی‌ام صفر سال 649 ق  بود. او پیش از فروپاشی خلافت بغداد توسط مغولان درگذشت.

برای رعایت ترتیب و سهولت مراجعه به متن اصلی، شماره خطبه و نخستین عبارت آن آورده شده است و سپس مطالب تاریخی و اجتماعی مطرح شده را ترجمه کرده‌ام.